Komentarz do art. 527 Kc (skarga pauliańska)
Art. 527. § 1. Gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.
§ 2. Czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności.
§ 3. Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli uzyskała korzyść majątkową osoba będąca w bliskim z nim stosunku, domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
§ 4. Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli korzyść majątkową uzyskał przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych, domniemywa się, że było mu wiadome, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
Tekst jednolity ustawy - Kodeks cywilny można znaleźć tutaj.
Skarga pauliańska znana jest też pod łacińską nazwą actio pauliana. Żeby było śmieszniej, nie wiadomo dlaczego właśnie tak się nazywa :)
Przesłanki odpowiedzialności to zatem dokonanie czynności prawnej przez dłużnika, pokrzywdzenie nią wierzycieli, korzyść majątkowa osoby trzeciej, świadomość dłużnika, że działa z pokrzywdzeniem wierzycieli oraz - co do zasady - takaż świadomość po stronie osoby trzeciej. "Co do zasady" m.in. dlatego, że w przypadku czynności prawnych nieodpłatnych wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną, chociażby osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
Interpretując pojęcie "wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć" użyte w par. 1 art. 527 Kc należy pamiętać, iż zgodnie z normą generalną dłużnik obowiązany jest do staranności ogólnie wymaganej w stosunkach danego rodzaju. Przy czym należytą staranność dłużnika w zakresie prowadzonej przez niego działalności gospodarczej określa się przy uwzględnieniu zawodowego charakteru tej działalności.
Moim zdaniem minęły czasy, kiedy pod pojęciem "dłużnik stał się niewypłacalny" można było rozumieć sytuację, gdy jego majątek przestał wystarczać na pokrycie długów. Nie wynika to ani z brzmienia, ani z celu komentowanego przepisu. Z brzmienia, bo "stał się niewypłacalny" to mniej więcej "nie jest w stanie zapłacić", a nie "nie ma z czego zapłacić". Z celu, bo chodzi jedynie o to, aby wierzyciel nie został z pustymi rękami. Innymi słowy jeśli dłużnik co prawda nie ma grosza przy duszy, ale jest w stanie nakłonić kogoś do spłacania swoich zobowiązań (obojętnie - bank, krewnego czy sąsiada), o niewypłacalności w rozumieniu art. 527 K.c. mówić nie sposób.
Czynnością prawną w rozumieniu art. 527 Kc może być sprzedaż, darowizna, ustanowienie użytkowania itd. Hipoteka, a dokładniej ustanowienie hipoteki jak najbardziej też. Zdaniem Sądu Najwyższego również umowa o podział majątku wspólnego po ustaniu ustawowej wspólności małżeńskiej zawarta z pokrzywdzeniem wierzyciela może być przez niego zakwestionowana skargą pauliańską.
DOMNIEMANIA: Jeżeli sprawa oparta na art. 527 par. 3 albo 4 Kc trafi do polskiego sądu, domniemaniami ustanowionymi w tych przepisach będzie on związany. Innymi słowy jeśli powód dowiedzie, iż wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli korzyść majątkową uzyskała osoba będąca w bliskim z nim stosunku, sąd automatycznie przyjmie, że wiedziała ona o działaniu dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Podobnie gdy uda się wykazać, iż wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli korzyść majątkową uzyskał przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych, sąd przyjmie za pewną wiedzę o działaniu dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Ale uwaga: Domniemania prawne mogą być jednak obalone, ilekroć ustawa tego nie wyłącza. Tym samym pozwanemu wolno dowodzić, że miała miejsce sytuacja odwrotna, że świadomości pokrzywdzenia wierzycieli nie było. Chodzi więc po prostu od odwrócenie kolejności działań, zwane przerzuceniem ciężaru dowodu. Zasada postępowania cywilnego jest bowiem taka: Ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z owego faktu wywodzi skutki prawne. Tu będzie odwrotnie. Choć to wierzyciel upiera się przy świadomym działaniu dłużnika (czyli wywodzi z tego skutki prawne), dowodami musi martwić się przede wszystkim pozwany.
"Korzyść majątkowa" to nic innego jak jakieś przysporzenie. Korzyścią taką jest również to, co dłużnik uzyskał odpłatnie! W grę wchodzą zarówno składniki wyprowadzone z majątku dłużnika, jak i utracone korzyści (łac. lucrum cessans).
"Może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego" oznacza, że zacząć trzeba od wniesienia pozwu. Od wyroku sądu pierwszej instancji przysługuje apelacja, a potem niekiedy także skarga kasacyjna tudzież skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia.
O tym, komu przysługuje tzw. legitymacja bierna rozstrzyga art. 531 Kc. Uznanie za bezskuteczną czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli następuje w drodze powództwa lub zarzutu przeciwko osobie trzeciej, która wskutek tej czynności uzyskała korzyść majątkową. W wypadku gdy osoba trzecia rozporządziła uzyskaną korzyścią, wierzyciel może wystąpić bezpośrednio przeciwko osobie, na której rzecz rozporządzenie nastąpiło, jeżeli osoba ta wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną albo jeżeli rozporządzenie było nieodpłatne.
PRZEDAWNIENIE: Uznania czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli za bezskuteczną nie sposób żądać po upływie lat pięciu od daty tej czynności.
Niekiedy działalność dłużnika objęta zakresem art. 527 Kc nosić będzie znamiona przestępstwa! Więcej na ten temat w komentarzu do art. 300 Kodeksu karnego.
UPADŁOŚĆ: W przypadku upadłości dłużnika sytuacja mocno się komplikuje. Przede wszystkim bezskuteczne w stosunku do masy upadłości są czynności prawne dokonane przez upadłego w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, którymi rozporządził on swoim majątkiem, jeżeli dokonane zostały nieodpłatnie albo odpłatnie, ale wartość świadczenia upadłego przewyższa w rażącym stopniu wartość świadczenia otrzymanego przez upadłego lub zastrzeżonego dla upadłego lub dla osoby trzeciej. Co więcej, sędzia-komisarz z urzędu albo na wniosek syndyka uzna za bezskuteczną w stosunku do masy upadłości odpłatną czynność prawną dokonaną przez upadłego w terminie sześciu miesięcy przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości z małżonkiem, krewnym lub powinowatym w linii prostej, krewnym lub powinowatym w linii bocznej do drugiego stopnia włącznie, z osobą pozostającą z upadłym w faktycznym związku, prowadzącą z nim wspólnie gospodarstwo domowe albo z przysposobionym lub przysposabiającym, chyba że druga strona czynności wykaże, że nie doszło do pokrzywdzenia wierzycieli. Warto też mieć na uwadze, iż syndykowi wolno wstąpić w miejsce powoda w sprawie wszczętej przez wierzyciela, który zaskarżył czynności upadłego. W tym przypadku, jeżeli pozwanym był także upadły, postępowanie w stosunku do niego umarza się po uprawomocnieniu się postanowienia o ogłoszeniu upadłości.
Wartość przedmiotu sporu liczy się w sprawie z art. 527 Kc według zasad ogólnych. Najbezpieczniej chyba określać wps jako równowartość przedmiotu owej "czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli" w momencie jej dokonania [komentarz dodano 16 października 2020 r.]