Franciszek Gazda - przedwojenny polski fotograf

O Franciszku Gazdzie wiadomo dużo i niewiele zarazem. Nieocenionym źródłem wiedzy na ten temat są artykuły Pani Marzanny de Latour, jego bratanicy. To z nich dowiedziałem się, że po ukończeniu szkoły we Wrocance został on wysłany do gimnazjum w Jaśle, ale szybko uciekł stamtąd do kopalni nafty w Perechińsku. Choć w sumie może było to gimnazjum w Sanoku, bo tak twierdzi w swych wspomnieniach jego młodszy brat, dodając, że rodzice chcieli go wykształcić na księdza. Potem szkoła kadetów w Przemyślu i praca w przemyskim sądzie polowym podczas pierwszej wojny światowej. Pobyt w Wiedniu, gdzie ożenił się w 1919 r. (źr.: M. de Latour, Dwaj chłopcy z Wrocanki w: Piastun nr 6/2013, s. 27)

Chyba nikt nie wie, w jakich okolicznościach Franciszek Gazda zajął się fotografią, ja w każdym razie nie znalazłem jak dotąd nawet jednej wzmianki na ten temat. Tak czy inaczej, bodaj w latach 30. zaczęła ukazywać się seria jego pocztówek z cyklu Polonia Admirabilis. Zaryzykuję tezę, że przedstawiały one jedynie budowle Krakowa, bo tam mieszkał ich autor. Niewykluczone, iż właśnie z powodu przeprowadzki do stolicy na jego pocztówkach zaczęły się ukazywać widoki Warszawy. Ale to tylko moje domysły. Dodajmy, że choć krajobrazy miejskie dominowały w twórczości artysty, to jednak nie były wyłącznym przedmiotem jego uwagi. Udało mi się ustalić, że zajmował się także motywami kwiatowymi i fotografią pejzażową polskich gór.

W czasie okupacji, aż do swej śmierci w 1942 r., prowadził w stolicy Wytwórnię Fotograficznych Kart Widokowych. Była to firma rodzinna. Jego brat Józef czuwał nad ich sprzedażą, zaś bratowa zajmowała się laboratorium fotograficznym. Zakład mieścił się przy ul. Piusa 47a, dziś już nieistniejącej (źr.: M. de Latour, Moja barykada w: Gazeta na Koszykach 1-2/2014, s. 6). Wydaje mi się, że na widokówkach Gazdy wydawanych w tym okresie pojawiają się zdjęcia wykonane w okresie przedwojennym, ale znów - to jedynie przypuszczenia.

Pocztówki Franciszka Gazdy mają niepowtarzalny klimat. Są eleganckie, dopracowane. Część awersu wielu z nich stanowi swoiste passe-partout w białym kolorze, na którym mechanicznie odbijano skreślony pismem ręcznym opis fotografii. Na wielu - chyba tych późniejszych - widnieją słowa Fot. F. Gazda z charakterystycznym zawijasem na końcu, na innych zaś tylko sygnatura. Rodzi się zatem pytanie, czy możemy mieć pewność, że dowolnej z pocztówek podpisanych danymi Franciszka nie wykonał przypadkiem jego młodszy brat. Jak bowiem czytamy, fotografował też Józef (źr.: M. de Latour, Dwaj..., op.cit.). Osobiście uważam to za mało prawdopodobne. Za dowód niech posłuży tu nietypowa dla zakładu Gazdów fotografia opatrzona podpisem "JGazda".

Wiele z tych pocztówek opatrzonych zostało numerami porządkowymi. Część jeszcze w ramach Polonia Admirabilis, część już pod okupacją niemiecką. System numeracji nie jest jeszcze dla mnie do końca klarowny, zwłaszcza gdy idzie o podwójną numerację niektórych pocztówek (np. 41-127 Kraków, Kościoły św. Wojciecha i Panny Marii czy 57-125 z cyklu Polonia Admirabilis Kraków, Wodotrysk na Plantach). Pracuję nad rozwikłaniem tej zagadki (zresztą, jak przekonacie się Państwo po doczytaniu tekstu do końca, nie ja jeden). Jak do tej pory - zastrzegając możliwość omyłki - udało się ustalić elementy serii jak na poniższej liście. Oby kiedyś stała się kompletna i każdy mógł dzięki niej poznać cały dorobek tego znakomitego, a chyba nieco zapomnianego fotografa. Zachęcam do udziału w akcji. Jeśli chcecie Państwo pomóc w jej uzupełnieniu albo skorygować podane przeze mnie informacje, proszę o kontakt.

Ukazały się jednak i takie, które utrzymane są w tej samej stylistyce, a numeracji nie mają, np.:

Są wreszcie i takie, które w ogóle do serii nie należą, choć da się tu dostrzec pewne podobieństwo. Ta pokazująca Sandomierz ma z tyłu ręcznie datowaną notatkę - lipiec 1938, a wydana była przez Wyd. Stow. Spółdzielcze Księgarnia 'OGNISKO' w Sandomierzu. Druga jest czysta, zaś nadruk na odwrocie informuje o wydawcy: H. Leng w Łodzi. Na trzeciej informacja o tym, co przedstawia pocztówka przybita została pieczęcią. Wszystko to zdaje się ładnie obrazować ewolucję warsztatu autora zdjęć :)

Podziękowania

(w kolejności, w jakiej nawiązywaliśmy kontakt)

Dziękuję Pani Katarzynie Andrzejowskiej-de Latour i wszystkim innym miłośnikom twórczości Gazdy za pomoc w zidentyfikowaniu niektórych fotografii.

Chylę czoła przed dokonaniami Pana Krzysztofa Żukowskiego, który nie tylko z iście benedyktyńską skrupulatnością stworzył o wiele dokładniejszą od powyższej listę interesujących nas tu pocztówek, ale i przesłał mi swoje dzieło.

Dziękuję Panu Krzysztofowi K. Słowińskiemu (www.photographyinphilately.com) za przesłanie skanów kilku pocztówek, a także ciekawą informację o warsztacie pracy Franciszka Gazdy. Okazuje się, że w okresie okupacji niemieckiej jego kartki drukowane były na papierze "Opta". Taką nazwę nadały władze okupacyjne bydgoskiej wytwórni filmów, papierów i błon fotograficznych "Alfa".

Dziękuję Panu Andrzejowi Zakrzewskiemu za przesłanie pocztówki nr 120.

Gratuluję efektów pracy badawczej Panu Piotrowi Głogowskiemu, który jesienią 2020 r. napisał do mnie tak: Też się od pewnego czasu zajmuję tym tematem - tzn. próbuję skatalogować karty warszawskie. Podwójna numeracja wynika z faktu, że osobno numerowane były karty krakowskie i warszawskie, stąd np. numer 65 to "Kraków, Planty Róże koło Pomnika Straszewskiego" albo "Warszawa, Tancerka w Parku Paderewskiego". Trzeba by zatem sporządzić osobne listy dla Krakowa i dla Warszawy, oraz osobną numerację (albo w ramach list obu miast) dla serii Polonia Admirabilis, która obejmowała także widoki np. Pienin. Numeracja typu 57-125 oznacza, że 57 to numer serii z danego miasta, a 125 to numer serii Polonia Admirabilis. Podczas okupacji część kart wydawano z napisami w jęz. polskim i niemieckim, część tylko po niemiecku, oraz kilka bez żadnych opisów i numeracji, ale są to wznowienia dawnych odbitek. W załączniku przesyłam mój spis kart warszawskich - numer, tytuł, a w nawiasach kwadratowych komentarz. Tam gdzie jest (?) nie jestem do końca pewny numeracji.

Zdjęcia pocztówek nr 102, 136, 144, 157, 171, 172 i 174 przesłała mi Pani Zuzanna Puchała, dzięki!